انگلس همچنین اهمّیت اتّحادیههای کارگری را دریافت. امروز بسیاری فکر میکنند که اتّحادیهها واقعاً سازمانهای کارگراناند که میکوشند شرایط را بهتر کنند. اکنون و تحت تأثیر بِلِر وضع بدتر به نظر میرسد – که اتّحادیهها سازمانهای کارگراناند که کارگران را به کارفرمایان میفروشند. رهبران اتّحادیهها ممکن است اینقدر رک و پوست کنده صحبت نکنند، امّا اتّحادیهها در دستان آنها چیزی نیستند جز ابزاری برای مصالحه، مصالحه و باز هم مصالحه. نگرش انگلس بسیار متفاوت بود، زیرا گرچه آن زمان، آغاز اتّحادیهگروی بود امّا او میتوانست پتانسیل آنها را دریابد. در ۱۸۴۴ او نوشت: “اتّحادیهها به عنوان مدرسههای جنگ رودست ندارند.” برای او اتّحادیهها مدرسههای جنگ بودند نه مدرسههایی برای مصالحه. هدف این نبود که با فتح چند سنگر کوچک توقّف کنیم، چون یک قانون ساده در جنگ حاکم است – یکی از دو طرف پیروز میشود. اتّحادیهها به چشم انگلس سلاحهای جنگاند. لنین سالها بعد این عبارت را به کار برد که “اتّحادیهها مدارس کمونیسماند.”
نکتهی دیگر در مورد ایدهها این است که نمیتوان آنها را به اسم کسی ثبت کرد. شما نمیتوانید بگویید که نخستین کسی که یک ایدهی بزرگ به ذهنش رسیده است، مبتکر اصلی آن ایده، چه کسی است زیرا ایدهها شبیه به یک رود رواناند و رود از اجتماعِ بسیاری جویبارها تشکیل شده است. انگلس یکی از آن جویبارهایی است که در ساختن جریان مارکسیسم نقش داشتهاند. بنابراین من دوست ندارم که از او به عنوان نقش درجهی دوم نسبت به مارکس یاد کنم زیرا در این صورت دیگر نمیتوان او را چون جویبار مستقلی دید که نقش خود را بر کل جنبش مارکسیستی زده است. ولی ضمناً من خوشحالم که ما خود را مارکسیست مینامیم، چون تلفّظ کردناش خیلی راحتتر از انگلسیست است!
با این وجود بعضاً تفاوتهایی میان کارهای مارکس و انگلس وجود دارد. اگر شما نوشتههای این دو نفر را مقایسه کنید خواهید دید که انگلس اغلب پیشگام است در حالی که مارکس خیلی در موضوع عمیقتر میشود. منظورم این نیست که مارکس ایدههای انگلس را کش میرفت. این اصلاً صحیح نیست. انگلس به خاطر تجارباش در انگلستان پیشگام بود امّا مارکس فراتر میرفت و ایدهها را رشد و تکامل میبخشید.
برای مثال تعریف کمونیسم را در نظر بگیرید. انگلس آن را چگونه تعریف میکرد؟ او تعریف زیر را ارائه داد که بسیار فشرده و بینهایت ساده بود(خیلی سادهتر از تعریف مارکس):
کمونیسم: (۱) تضمین این امر که مصالح پرولتاریا در برابر مصالح بورژوازی حاکم است (اینها عبارات طبقاتی واضحی است.) (۲) انجام این امر با الغای مالکیت خصوصی و جایگزینی آن با اشتراک اجناس (۳) فهم این که جز به جبر انقلاب دموکراتیک ابزاری برای رسیدن به این اهداف وجود ندارد.
هر آنچه که برای تعریف کمونیسم لازم داشته باشید اینجا وجود دارد. کمونیسم با یک نیروی انقلابی حاصل میشود که به اجبار دموکراتیک است، نه کودتای خونین سادهی ۵۰ نفر که قدرت را از ۵۰ نفر دیگر میگیرند.
این تعریف بسیار مهم است. و وقتی که او توضیح میدهد که ما چرا به یک انقلاب نیاز داریم دو دلیل را مطرح میکند. پیش از هر چیز، “نه تنها به این خاطر که طبقهی حاکم را نمیتوان به هیچ طریق دیگری سرنگون کرد، بلکه همچنین به این دلیل که طبقهای که آن را سرنگون میکند تنها در یک انقلاب است که میتواند خود را از شرّ تمام گند و کثافت سالها خلاص کند و شایستهی آن شود که جامعه را از نو پی بریزد.” ما اهل یک جامعهی طبقاتی هستیم و مغز ما پر از چرک ولجن این جامعه است. ایدههای حاکم بر جامعه ایدههای طبقهی حاکماند و ایدههای طبقهی حاکم بر همه چیز چیرهاند.
فقط ایدههای واضح و صریح نیستند که بر ما تأثیر میگذارند. فهمیدنِ این که نژادپرستی یک ایدهی ارتجاعی و بد است کارِ سختی نیست. ایدههای طبقهی حاکم در موضوعات ساده و ابتدایی هم تأثیرات ظریفی به جای میگذارند. جریانی را به یاد میآورم مربوط به سالها پیش که دخترم هفت یا هشت سال داشت. او با من بحث میکرد. “حتماً حق با توئه.” پرسیدم “چرا حتماً حق با منه؟” “چون تو از من بزرگتری، پس از من باهوشتری.” گفتم “خیلی خوب، پس من از تو باهوشترم. تو از بچهات باهوشتری. پس آدما دارن خنگتر و خنگتر میشن!” حالا این ایده که پیرها بهتر از جوانها هستند و باید از آنها اطاعت کرد- این یک سلسله مراتب است. این از ساختار جامعهمان نشأت میگیرد. امّا مردم اغلب به این نکته پی نمیبرند.
این ایده را در نظر بگیرید که فقیر و غنی هر دو باید وجود داشته باشند. گفته میشود، “البته که فقیر و غنی وجود دارند؛ همیشهی خدا همینطور بوده است.” چه نفر از مادران طبقهی کارگر به فرزندانشان میگویند، “پدرت کارگر است، پدربزرگت کارگر بود، تو کارگر خواهی شد، بچههایت کارگر خواهند شد. همیشه فقیر و غنی وجود دارد”؟ و نتیجه این میشود که از دست هیچکس کاری بر نمیآید. اغنیا باید هر جور هست بااستعدادتر باشند.
یادم میآید که پدرم بارها به من میگفت، “من میتوانم اسمم را به نه زبان مختلف امضا کنم.” راست میگفت. “امّا چکهام همیشه برگشت میخورند.” آنوقت سر و کلهی یک نفر که هیچی حالیش نیست پیدا میشود و چک را با یک ضربدر امضا میکند، امّا چک پاس میشود.
این واقعیت که ایدههای حاکم در جامعهی ما ایدههای طبقهی حاکماند به این معناست که ما نمیتوانیم از شرّ اینها خلاص شویم مگر از طریق درگیر شدن در یک کنش خلّاقانه، کنش انقلابی. اگر شما انقلاب را به شکل یک کودتا تصوّر میکنید، اقلّیتی کوچک که جای اقلّیت کوچک دیگری را میگیرد، که ۵۰ ژنرال با اردنگی ۵۰ ژنرال دیگر را بیرون میاندازند و خود به قدرت میرسند، آنگاه تودهها با همان ایدههای قدیمیشان باقی میمانند و انقلاب هنوز میتواند اتّفاق بیافتد. امّا اگر صحبت از رهایی طبقهی کارگر به دست خود طبقهی کارگر است آنگاه ما آمادگی ساختن جامعهی جدید را نداریم مگر زمانی که تودهها ایدههایشان را تغییر دهند. موسی باید بنی اسرائیل را ۴۰ سال در بیابان راه میبرد تا ذهن خود را از ایدههای کهنهی قدیمی تطهیر کنند. لنین سخن از این میگفت که “کارگران از یک روز انقلاب بیش از یک قرن چیز میآموزند.”
نظر انگلس این بود که کارگران نیاز به انقلاب دارند تا بتوانند تمام مزخرفات را از مغزشان پاک کنند. آنها تنها هنگامی که در انقلاب مبارزه میکنند، که فعّالانه در انقلاب شرکت میکنند به نیروی جمعیشان پی میبرند و درمییابند که نیاز به هیچ مراقب و نگهبانی ندارند. اگر بخواهید این بحث را جمعبندی کنم داستان کوچکی از کتاب ده روزی که دنیا را تکان داد نوشتهی جان رید نقل خواهم کرد. ابن داستان تأثیر انقلاب روسیه را به زیبایی نشان میدهد. تروتسکی، رئیس شورای پتروگراد به ساختمان شورا آمد و آنجا دو نفر کارگر مأمور بازرسی مجوّز ورود افراد به ساختمان بودند.(در این زمان خطر پرتاب نارنجک و این قبیل اعمال خرابکارانه توسّط ضدّ انقلاب وجود داشت.) تروتسکی به آنجا رسید و به جیب ژاکتاش نگاه کرد و گفت، “خیلی متأسّفم، من جواز ورود را همراه ندارم ولی من تروتسکی هستم.” و مرد جوان جواب داد “مهم نیست، هر کی میخوای باش.” این یعنی قدرت کارگران. برای اینکه یک نفر جرأت کند که در ورودیهی داونینگ استریت ۱۰ به جان مِیجِر بگوید، “به تخمم که تو کی هستی.” به یک انقلاب نیاز داریم. این یعنی قدرت واقعی کارگران. پس این ایدهی انگلس که کارگران برای متحوّل کردنِ خود به انقلاب نیاز دارند یک ایدهی محشر است.
چند نکتهی دیگر دربارهی خودِ انگلس. لابد میدانید که به رغم این که بر صفحهی اول مانیفست کمونیست نام کارل مارکس و فردریک انگلس به عنوان نویسنده درج شده امّا در واقع مارکس آن را نوشته است. امّا پیشنویس اوّلیهای وجود داشت که انگلس آن را نوشته بود. نام این پیشنویس اصول کمونیسم است. حال مقایسهی این دو نسخه با هم بسیار جالب است. زیرا چندین پرسش وجود دارد که در اصول کمونیسم آمده است امّا در مانیفست کمونیست نه.
برای مثال پرسشی وجود دارد که فقط در اصول کمونیسم طرح شده است: آیا میتوان در یک کشور به سوسیالیسم دست یافت؟ این پرسشی است که ۹۰-۸۰ سال بعد در عمل منجر به جدالی خونبار میان استالین و تروتسکی شد. انگلس این پرسش را طرح میکند و پاسخ میدهد، البته که سوسیالیسم در یک کشور ممکن نیست، چرا که جهان یک اقتصادِ بینالمللی است و غیره. وقتی به اصول کمونیسم نگاه میکنید سهم انگلس را احساس میکنید. تمام ایدههای موجود در مانیفست کمونیست در آنجا آمده است امّا خیلی واضح، خیلی ساده و بدون هیچ آراستگی خاصی. وقتی به مارکس نگاه میکنید احساس میکنید که او دارد برای ما یک نقاشی فوقالعاده، یک تصویر بزرگ معرکه ترسیم میکند. وقتی به انگلس نگاه میکنید، تصویر کوچکتری میبینید. امّا در هر دو مورد، ایدههای اساسیِ یکسانی دست اندر کار اند.
چند نکتهی دیگر – پرسش انقلاب مداوم. همهی ما از تروتسکی به عنوان آموزگار و بنیانگذار تئوری انقلاب مداوم نام میبریم. و این کاملاً درست است، جز این که سالها پیش از تروتسکی، در ۱۸۴۸، انگلس دربارهی انقلاب مداوم نوشت. او پیش از هر چیز نوشت که بورژوازی بزدل است و هر چه بیشتر به سمت شرق میرویم بزدلتر میشود. بورژوازی انگلستان جرأت این را داشت که شاه را بکشد. بورژوازی فرانسه هم آنقدر به خودش مطمئن بود که سر شاه را گردن بزند.
چرا هر چه بیشتر به سمت شرق میرفتیم بورژوازی بزدلتر میشد؟ زیرا که آنها دیرتر وارد صحنه شدند(چون در آنجا صنعت دیرتر رشد کرده بود). تولید سرمایهداری دیگر در شکل واحدهای تولیدی عظیم سازمان یافته بود و طبقهی کارگرِ قدرتمندی هم ایجاد کرده بود. بورژوازی اکنون در قرن نوزدهم میتوانست سایهی این طبقهی جدید را احساس کند. بورژوازی در بریتانیای قرن هفدهم از خود نمیپرسید، “اگر ما جرأت کنیم که دست به انقلاب زنیم آیا پرولتاریا هم بر علیه ما به پا نخواهد خواست؟” هیچ خطری از بابت قیام پرولتاریا احساس نمیشد. همین موضوع در مورد انقلاب فرانسه هم صادق است. کارگران اعتصاب نکردند. شورشهایی در ارتباط با غذا و قیمتها رخ میداد امّا هیچ تجمّع و تمرکزی از کارگران در کارخانهها وجود نداشت.
انگلس در مورد بورژوازی اینگونه نوشت: “پاداش شما چند صباحی حکومت خواهد بود. شما قوانین خود را تحمیل خواهید کرد، زیر خورشید اقتدارتان حمام آفتاب خواهید گرفت، در تالارهای سلطنتی بزم به پا کرده و با شاهزاده خانمها عشقبازی خواهید کرد، امّا به یاد داشته باشید: طوفان دارد برمیخیزد.” این روشی فوقالعاده برای توصیف کلّ بحث انقلاب مداوم است. بورژوازی در قرن نوزدهم ترسوتر از آن شده بود که بخواهد انقلاب خودش را بر علیه فئودالیسم به پیش برد، چرا که پشتبند این انقلاب خطر طبقهی کارگر را احساس میکرد.
یک نکتهی دیگر: اسم کامل سرمایهی مارکس چیست؟ حتّی اگر آن را نخوانده باشید احتمالاً روی جلدش را دیدهاید. عنوان فرعی آن نقدی بر اقتصاد سیاسی است. حال توجّه به این موضوع خیلی جالب است که در ۱۸۴۶ انگلس جزوهی کوچکی با عنوان نقدی بر اقتصاد سیاسی نوشت. درست است که این جزوه اصلاً ابهّت سرمایه را ندارد. مارکس ۲۶ سال از زندگیاش را صرف نوشتن این کتاب کرد و برای این کار دست به انبوهی تحقیقات زد. جزوهی انگلس اصلاً در این حدّ و اندازه نیست. امّا با این حال بسیاری از ایدههای اولیّه را میتوان آنجا دید – برای مثال تفاوت میان سرمایهی ثابت و سرمایهی متغیّر، استثمار، ارزش اضافی، نظریهی اجاره بها و غیره.
من از این تصوّر بعضی افراد که انگلس کسی نبود جز یک پیرو مارکس متنفّرم. موضوع غمانگیز در مورد انگلس این است که او همیشه در برابر مارکس خیلی فروتن بود. او خود را وقف مارکس کرده بود. فداکاری او حتّی در مخیّلهتان نمیگنجد. در اثبات این مدّعا همین بس که او علیرغم تمام خواست و استعدادش، بیشتر عمرش را به عنوان مدیر کارخانه کار کرد. قضیه اصلاً این نبود که او از این شغل خوشش میآمد. او کوچکترین اعتقادی به هماهنگی طبقاتی از این دست که “ما مدیران را با کارگران به حال خود بگذارید” نداشت، امّا در زندگی شخصیاش مدیر کارخانه بود. خانوادهی او مالک کارخانهای در منچستر بودند و از او خواستند که آن را بگرداند. او هر روز و هر هفته و هر ماه از این کار احساس تنفّر میکرد. او به طرز وحشتناکی از این کار منزجر بود و آیا میدانید به چه دلیلی این کار را پذیرفت؟ فقط و فقط به یک دلیل. او این کار را به خاطر مارکس انجام داد، چون مارکس هرگز در زندگیاش درآمدی نداشت. مادرش کاملاً حق داشت وقتی از او پرسید، “چرا این کتاب لعنتی رو دربارهی سرمایه مینویسی – چرا عوضش یه کم سرمایه واسه خودت دست و پا نمیکنی؟” مارکس هیچ وقت سرمایهای کسب نکرد. انگلس سالهای سال خانواده و فرزندان او را تأمین میکرد. وقتی مارکس مُرد انگلس خوشحال نبود امّا احتمالاً نفس راحتی کشید زیرا اکنون میتوانست از مدیریت کارخانه کنار بکشد. او نمیخواست در این شغل وحشتناک مزخرف باقی بماند.
نه تنها ازخودگذشتگی او حیرتانگیز بود، اوضاع و احوال هم به فروتنی او پر و بال میداد. بین خودمان بماند امّا وقتی که مارکس صاحب یک فرزند نامشروع شد، انگلس وانمود کرد که خودِ او پدرِ آن بچّه است تا قلب همسر مارکس جریحهدار نشود. امروز ممکن است این عمل برای ما چیزی جز یک حماقت واقعی و نمودی از عقبماندگیهای قرن نوزدهم به نظر نیاید. امّا این نکتهای فرعی است.
میخواهم موضوع دیگری را برایتان روشن کنم. ما همیشه از ماتریالیسم تاریخی به عنوان دستآورد منحصر به فرد مارکس صحبت میکنیم و غیره. امّا شما این صورتبندی را در انگلس میبینید:
تاریخ هیچ کاری انجام نمیدهد. صاحب هیچ ثروت عظیمی نیست. هیچ نبردی به راه نمیاندازد. این انسان، انسان زندهی واقعی است که میجنگد و تصاحب میکند. تاریخ به عبارتی، شخصی مجزّا نیست که انسانها را همچون ابزارهایی برای دستیابی به اهدافش به بازی گیرد. تاریخ چیزی نیست جز کوشش بشر در راه پیگیری مقاصدش.
اماّ هنوز بسیاری انگلس را به جبرباوری متّهم میکنند!
صادقانه بگویم من اگر بدانم که چیزی از پیش تعیین شده است دیگر کاری انجام نخواهم داد، چون اگر سوسیالیسم اجتنابناپذیر است من دست به سینه مینشینم و با لبخندی ملیح میگویم: “سوسیالیسم دارد میآید!” پس شما لازم نیست هیچ کاری در این مورد انجام دهید. لازم نیست در را به روی تاریخ بگشایید. او راه خود را باز خواهد کرد. از آن طرف اگر من فکر کنم که پیروزی فاشیسم اجتنابناپذیر است، به شما رک و راست بگویم، دست به سینه نخواهم نشست، بلکه روی تختم دراز میکشم و پتو را روی سرم میکشم و زار زار گریه میکنم. در هر دو صورت کاری انجام نخواهم داد. امّا انگلس موضوع را کاملاً درست صورتبندی میکند. تاریخ آن کاری است که بشریت انجام میدهد. این تاریخ فرانسه نبود که به باستیل یورش برد، بلکه مردان و زنان فرانسوی بودند که باستیل را در ۱۴ جولای ۱۷۸۹ فتح کردند. این تاریخ نبود که انقلاب روسیه را صورت داد، بلکه کارگران و سربازان روسی بودند که انقلاب کردند.
این است معنای ماتریالیسم تاریخی: سوژهی تاریخ انسان است، امّا انسانها تحت شرایطی عمل میکنند که مستقل از خود آنهاست. هیچ پرسشی در این باره نیست – من انگلیسی صحبت میکنم. شاید شما باور نداشته باشید امّا زبان انگلیسی را من اختراع نکردم! شاید دخل و تصرّف ناچیزی در آن کرده باشم ولی زبان انگلیسی مستقل از من است. این انگلیسی نیست که با شما صحبت میکند، این زبان نیست، این یک چیز رازآلود نیست که با شما صحبت میکند. نه. این منم که با شما صحبت میکنم، با انگلیسیِ دست و پا شکستهام، به هر حال این منم، بخشی از سوژهی فعّال تاریخ. این است هستهی بسیار مهم صورتبندی انگلس.
امروز افرادی وجود دارند که کوشیدهاند تصویری از مارکس در تقابل با انگلس ارائه دهند. هدف آنها این است که تئوری را از عمل جدا کنند. این مسئله قبلاً هم اتّفاق افتاده است. زمانی که نبرد بین استالین و تروتسکی در جریان بود، تا وقتی که استالین زنده بود جنبش کمونیستی عموماً از استالین حمایت میکرد. هر وقت استالین زکام بود و عطسه میکرد جنبش بینالمللی الساعه دستمال بهدست ظاهر میشد. امّا وقتی که استالین پس از مرگ افشا شد، همین حضرات بر آن شدند که: “ما به تروتسکی احساس نزدیکی نمیکنیم(به رغم این که تروتسکی علیه استالین جنگیده بود). باید کسی را پیدا کنم که استالینیست نباشد امّا تروتسکیست هم نباشد.” آنها به دقّت دور و برشان را گشتند و بخت با آنها یار بود. در یکی از زندانهای ایتالیا مردی بود که دقیقاً به این خاطر که در زندان بود نتوانسته بود در نبرد هرروزه چندان فعّال باشد. این مرد گرامشی بود. بنابراین آنها گرامشی را به پیشواییِ خود برگزیدند که بگویند “ما استالینیست نیستیم، ما تروتسکیست نیستیم، ما گرامشیست هستیم!”
آنها کوشیدهاند همین کار را با مارکس و انگلس انجام دهند. حمله کردن به مارکس کار خیلی سختی است، پس آنها به جای این کار دنبال تفاوتهای مارکس و انگلس میگردند. آنها میگویند انگلس مرد عمل بود و سپس میگویند که مارکس اینگونه نبود- او نظریهپرداز بود. آنها میگویند که مارکسیسم را قبول دارند، امّا مارکسیسم در دنیای آنها صرفاً بحثی انتزاعی است. مارکسیسم جلد سوم سرمایه است که به تحلیل تبدیل ارزش اضافی به نرخ سود میانگین میپردازد. آنها خیلی بیشتر از آن که به مبارزه علاقهمند باشند به ریاضیات و حساب علاقهمندند. آنها این گونه بین مارکس و انگلس تمایز قایل میشوند. لیکن مارکس و انگلس مثل سیبی هستند که دو نصف شده باشد. نمیتوان آنها را بر حسب ایدهها از هم جدا کرد. مارکس از نظر فکری انگلس را تغذیه میکرد و انگلس مارکس را.
با این وجود، انگلس در برخی زمینهها به بحث پرداخته که به کلی مستقل از مارکس است. برای مثال منشأ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت که در ۱۸۸۴ (به عبارتی یک سال پس از مرگ مارکس) نوشته شده است را در نظر بگیرید. او از مباحث انسانشناسی بهره میگیرد – یافتههایی که در آن زمان توسط مورگان و دیگران حاصل شده بود. او قدم به عرصهای جدید میگذارد و این پرسش ساده را مطرح میکند: در مورد روابط شخصی چه میتوان گفت؟ در مورد خانواده؟ در مورد روابط بین زنان و مردان؟ آیا این روابط ابدی است؟
به یاد داشته باشید که انگلس زمانی با این عبارات سخن میگفت که هنوز مارکس را ملاقات نکرده بود. گفتنِ این که انگلس پیش از مارکس محوریت طبقهی کارگر را دریافت به هیچ وجه به معنای نقد مارکس نیست. از اینها گذشته، مارکس در آن زمان کجا زندگی میکرد؟ آیا کسی این فرصت را داشته که اخیراً به شهر محل زندگی او یعنی تریِر سفر کند؟ بزرگترین محل کار آنجا احتمالاً خانهی خود مارکس است! برخلاف مارکس، انگلس در بریتانیا زندگی میکرد که در آن زمان کارگاه جهان بود و منچستر مرکز انقلاب صنعتی. پس کاملاً طبیعی است که این ایده را ابتدا انگلس مطرح کرد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر